Tükürük bezleri

- Yağlama ve koruma,

- Tamponlama ve temizleme,

- Diş bütünlüğünün korunması,

- Antibakterial aktivite,

- Tat alma ve sindirim fonksiyonları ile ağız sağlığının devamlılığını sağlar. Tükürük salgılanmasındaki yetersizlik bireylerde yeme, içme ve yutkunma zorlukları, mukozal infeksiyonlar ve diş çürüklerine karşı bir yatkınlık oluşturur

Tükürük bezleri büyük ve küçük tükürük bezleri olmak üzere ikiye ayrılır. İnsanlarda 3 çift büyük tükürük bezi bulunmaktadır. Bunlar parotis (kulak altı), submandibular (çene altı) ve sublingual (dilaltı) bezlerdir. Büyük tükürük bezleri ağız boşluğunun dışında yer alırlar ve salgılarını dallanmış kanal sistemi yolu ile ağzın içine boşaltırlar.

Küçük tükürük bezlerinin sayıları ortalama olarak 600–1000 arasında olup bulundukları bölgelere göre adlandırılırlar (bukkal, palatin, lingual bez gibi). Diş eti ve sert damağın ön kısmı hariç ağız içinin her tarafında mukoza altında küçük salgı toplulukları halinde bulunur ve kısa kanallarla ağız boşluğuna direkt olarak açılırlar. Küçük tükürük bezleri palatin (saf müköz) ve lingual bez (saf seröz) hariç miks bezlerdir. Lingual seröz bez (von Ebner’s bezleri) lipit sindiriminde ilk basamak işlevini gören lipaz enziminin salgılanmasından sorumludur.

Büyük tükürük bezleri bileşik tübülo-asiner bezlerdir. Kanallar ve asinuslardan (salgı yapan hücrelerin tübüler veya küresel olarak dizilim gösterdiği son kısımlar) oluşan bez üzüm dalına benzetilebilir. Sapları kanallara ve üzüm taneleri ise asinuslara karşılık gelir .

Tükürük bezlerin asinuslarında (hücresel salgı birimi) seröz, müköz, seröz yarımay, veya miyoepitelyal hücreler bulunur (Şekil 1).

Müköz hücreler musin salgılar. Musinler ağız içi dokuların birbirlerine yapışmasını önleyen ve birbirleri üzerinden kolayca kaymalarını sağlayan yağlamayı yaparlar. Ayrıca toksik etkilere, mikrobiyal toksinlere ve küçük travmalara karşı bir engel de oluştururlar.

Seröz hücreler prolinden zengin proteinler, enzimler (amilaz,  peroksidaz, lizozim), laktoferrin, sistatinler (sistatinden zengin protein) ve histatinlerin (histidinden zengin proteinler) bulunduğu çok sayıda proteini salgılar.  Prolinden zengin proteinler; diş bütünlüğünün korunması, antibakterial ve yağlama fonksiyonlarında görev alır. Amilaz karbonhidrat sindirimini başlatır. Antibakterial aktivite sağlanmasında peroksidaz, laktoferrin, lizozim, sistatin ve histatin etkilidir.

Büyük ve bazı küçük tükürük bezlerin müköz asinuslarında seröz hücreler bulunur ve bu hücreler müköz hücreleri yarımay şeklinde sarar. Histolojik kesitlerde kep şeklindeki görünümlerinden dolayı bu hücreler seröz yarımaylar olarak adlandırılır.

Miyoepitel hücreler interkalar (ara) kanallar ve asinuslar ile ilişkili kasılabilir hücrelerdir. Salgı ürünlerinin boşaltım kanalına doğru hareketinde yardımcı olurlar.

Asinuslar seröz ve müköz hücrelerin dizilimine göre 3 tiptir:

1.       Seröz asinuslar; sadece seröz hücrelerden oluşan küresel yapılardır.

2.       Müköz asinuslar; sadece müköz hücrelerden oluşan çoğunlukla tübüler yapılardır.

3.       Miks asinuslar; hem seröz hem de müköz hücreler içerir.

Tükürük bezlerinin kanal sistemi; asinuslardan ağız boşluğuna kadar uzanan, gitgide çapı artan bir tübüler ağdır. Bu kanallar 3 bölüme ayrılır: İnterkalar kanal, çizgili kanal ve boşaltım kanalı. Asinuslar interkalar kanallara açılır. İnterkalar kanallar birleşerek çizgili kanalı, çizgili kanallar da birleşerek boşaltım kanalını oluşturarak ağız boşluğuna açılır (Şekil 1).

Parotis bez, dış kulağın alt ve ön kısmında yerleşmiştir. En büyük tükürük bezidir (ağırlığı 14–28 gr). Diğer büyük tükürük bezlerinden farklı olarak asinuslar sadece seröz hücrelerden oluşur ( Şekil 2 ) (Resim 1).

Submandibular, bez ağız tabanında her iki tarafta mandibulanın aşağı kısmında yer almaktadır. Submandibular bez 10–15 gr ağırlığındadır. İnsanda submandibular bezin asinuslarının %90’ı seröz asinus, %10’u miks asinusdur ( Şekil 2 ) (Resim 2).  

Sublingual bez, Mandibulanın iç yüzündeki sublingual çukurda bulunur. Büyük tükürük bezlerinin en küçüğüdür. Badem şekillidir, ağırlığı yaklaşık olarak 2 gramdır. Sublingual bez submandibular bez gibi seröz ve müköz hücrelerden oluşur. Ancak müköz hücreler daha fazladır; seröz hücreler müköz asinusların yarımaylarında bulunur ( Şekil 2 ) (Resim 3).

Tükürük bezleri tükürük sıvısınının salgılanmasını 2 aşamada gerçekleştirir.

Birinci aşamada; asiner hücreler primer tükürüğü üretir. Primer tükürük; pityalin (tükürük amilazı) ve/veya musin içeren ve iyon konsantrasyonu plazmaya benzeyen izotonik bir sıvıdır.

 İkinci aşamada; primer tükürük kanallardan geçerken modifiye olur. Ağza ulaşan son tükürük, hipotoniktir

Her bir tükürük bezi tarafından salgılanan tükürüğün miktarı ve içeriği farklıdır. Tükürüğün %20’si parotis, % 65’i submandibular, %7–8 sublingual bez ve %10’dan azı ise küçük tükürük bezleri tarafından salgılanır. Parotis bez amilaz gibi enzimleri, prolinden zengin proteinleri ve diğer glikoproteinleri içeren sulu seröz bir tükürük salgılar. Submandibular tükürük bu komponenetlere ek olarak musin diye adlandırılan oldukça glikolize maddeleri içerir. Sublingual bez musinden zengin visköz tükürük üretir. Küçük tükürük bezlerinin salgıları  lingual seröz bez (von Ebner’s bezleri) hariç, çoğunlukla müköz bez olmaları nedeni ile  musinden zengindir.

1.       Eroschenko VP: di Fiore’s Atlas of Histology with Functional Correlations. 9th edition. Lipincott Williams&Wilkins. Arbak S: Sindirim Sistemi: Tükürük Bezleri. Çeviri Editörü: Demir R: Histoloji Atlası Fonksiyonal İlişkiler. 10. Bölüm, 9. Basım, s: 166–167, Palme yayıncılık, Ankara, 2001.

2.       Guyton AC, Hall JH: Textbook of Medical Physıology. Alican İ:  Sindirim Kanalının Salgı Fonksiyonları, Tükürük Sekresyonları. Türkçe çeviri Editörü: Çavuşoğlu H: Tıbbi Fizyoloji. 64. Bölüm, 10th Baskı s:740–742 Nobel Kitabevi, İstanbul, 2001.

3.       Junqueıra LC, Carneiro J: Organs Asociated with the Digestive Tract, Salivary glands: Basic Histology Histology Text & Atlas.16. Chapter, 11th Edıtıon, s:317–320, McGraw-Hill Companies, USA, 2005.

4.       Ross MH, Kaye GI, Pawlina W: Digestive Sytem I, Oral Cavity and Associated Structures,  Salivary Glands. Histology, A Text And Atlas With Cell and Molecular Biology. Chapter 15, 4th Edition s:454–464, Lippincott Williams&Wilkins, Philadelphia, USA, 2003.

5.       Nanci A: Salivary Glands. Ten Cate’s Oral Histology, Development, Structure, and Function. Chapter 11, 6th Edition, s:299–328, Mosby,  Missouri, USA, 2003.

6.       Edgard WM: Saliva: its secretion, composition and functions.Br Dentist 172:305-312,1992.

7.       Humphrey SP, Williamson RT: A review of saliva : Normal composition, flow, and function. J Prosthet Dent. 85:162-9, 2001.

8.       Liena- Puy C.: The Rol of saliva in maintaining oral healty and as an aid to diagnosis.Med Oral Cir Buccal 11:E449-55, 2006

9.       Nauntofte B, Tenevuo JO, Lagerlöf F.: Secretion and composition of saliva, Fejerskov O and Kidd E, eds: Dental Caries, The disease and its clinical manegement . 2.Chapter, p.7-9, Oxford. Blackwell Munksgard,2003.

10.   Hamosh M and Scow RO: Lingual lipaze and Its role in the digestion of dietary

      lipit.Joural of Clinical investigation 52: 88-95,1973.